جنوب تهران بخش گسترده‌ای از پایتخت را شامل می‌شود و دارای پیشینه‌ای غنی و نقشی انکارناپذیر در شکل‌گیری و توسعۀ شهری تهران بوده است. اگرچه در فرهنگ عامّه گاهی مناطق جنوبی با دیدگاهی کلیشه‌ای و کمتر توسعه‌یافته نگریسته می‌شوند، اما واقعیت امر، وجود محله‌های تاریخی، بازارهای سنتی، فعالیت‌های صنعتی و اجتماعی و نیز مردمانی خون‌گرم و پرتلاش است که تصویری چندوجهی از جنوب تهران را شکل می‌دهند. در این مطلب مفصل، قصد داریم با نگاهی همه‌جانبه، مناطق جنوب تهران را از جنبه‌های گوناگون بررسی کنیم: پیشینه و تاریخچه، محدوده‌های جغرافیایی، محله‌های شاخص، زیرساخت‌های شهری، فرصت‌ها و چالش‌ها و چشم‌اندازی برای آینده.
۱. نگاهی به پیشینۀ تاریخی جنوب تهران
۱.۱. دورۀ قاجار و شکل‌گیری هسته‌های اولیه
تهرانِ قاجاری ابتدا در اطراف ارگ سلطنتی و بازار متمرکز بود که بیشتر در ناحیۀ مرکزی و جنوبی فعلی شهر قرار می‌گرفت. بسیاری از محلۀ قدیمیِ پایتخت، نظیر سنگلج، عودلاجان، بازار و شوش، در همین حوالی شکل گرفتند.
از همان دوران، مناطق جنوبی‌تر بیرون از حصار صفوی و حصار ناصری عمدتاً به زمین‌های کشاورزی، باغ‌ها و آبادی‌های کوچک اختصاص داشت. این اراضی با عبور جادۀ قدیم قم و ری نیز حائز اهمیت بودند. بسیاری از مسافران شهرری یا قم از جنوب تهران عبور می‌کردند و بازارچه‌های بین‌راهی برای پذیرایی از آنان شکل می‌گرفت.
۱.۲. دورۀ پهلوی؛ گسترش ساختاریافته شهر
با آغاز دورۀ پهلوی، خیابان‌های جدیدی در محدوده‌های مرکزی و جنوبی ساخته شد. نزدیکی مناطق جنوب به ایستگاه راه‌آهن تهران (که در دوران رضاشاه بنا شد) رونق اقتصادی و کاری خاصی را در پیرامون این ایستگاه ایجاد کرد. تدریجاً کارگاه‌ها و کارخانه‌های کوچک نیز در همین محورهای جنوبی شروع به کار کردند و محله‌های کارگری نظیر جوادیه و نازی‌آباد به‌وجود آمدند.
در دهه‌های بعد، با ازدیاد مهاجرت از شهرستان‌ها و توسعهٔ صنعتی پایتخت، مناطق جنوبی، بخش قابل‌توجهی از جمعیت کارگر و کم‌درآمد را جذب کردند. از این رو، بافت شهری جنوب تهران به‌لحاظ اقتصادی و اجتماعی، چهره‌ای نسبتاً متمایز از مناطق شمالی و مرکزی پیدا کرد.
۱.۳. پس از انقلاب و دوران جنگ
در دههٔ ۱۳۶۰، بسیاری از زیرساخت‌های صنعتی و نظامی همچنان در جنوب تهران مستقر بود. همچنین با بروز جنگ تحمیلی و حملات هوایی، برخی کارخانجات و مناطق نظامی اهمیت راهبردی یافتند. پس از پایان جنگ، ساخت‌وسازهای جدیدی به‌ویژه برای اسکان خانواده‌های کم‌درآمد و مهاجران صورت گرفت. این موضوع افزایش تراکم جمعیت در محله‌هایی چون یاخچی‌آباد، شوش، خزانه و… را به همراه داشت.
۲. محدودهٔ جغرافیایی و تقسیمات شهری
از دید تقسیمات شهرداری، اغلب مناطق ۱۵، ۱۶، ۱۷، ۱۸، ۱۹ و ۲۰ و بخشی از مناطق ۱۰، ۱۲، ۱۳ و ۱۴ را می‌توان ذیل عنوان «جنوب تهران» دسته‌بندی کرد. محدوده‌های جنوبی‌تر از خطوط راه‌آهن و خیابان شوش، تا نواحی حاشیه‌ای حرم حضرت عبدالعظیم (شهرری) امتداد می‌یابند. به‌طور خلاصه:
- منطقه ۱۵: بخش‌هایی همچون افسریه، مسعودیه، خاوران و قیامدشت را در بر می‌گیرد.
- منطقه ۱۶: شامل محله‌هایی نظیر جوادیه، نازی‌آباد، یاخچی‌آباد و خزانه می‌شود.
- منطقه ۱۷: فلاح، آذری، یافت‌آباد شمالی و… در این محدوده قرار دارند.
- منطقه ۱۸: یافت‌آباد، شادآباد و خلیج فارس از شناخته‌شده‌ترین محله‌های آن هستند.
- منطقه ۱۹: حاشیه‌های غربی و جنوبی شهرری، نعمت‌آباد، خانی‌آبادنو.
- منطقه ۲۰: شهرری قدیم، با تاریخی کهن و پیوندی عمیق با تمدن باستانی منطقه.
۳. محله‌های شاخص جنوب تهران
۳.۱. نازی‌آباد (منطقه ۱۶)
یکی از مشهورترین محله‌های جنوب تهران که از گذشته به‌عنوان محله‌ای نسبتاً منسجم و «خوش‌نام» در جنوب شناخته می‌شد. نازی‌آباد از نظر کالبدی، ترکیبی از خانه‌های قدیمی و آپارتمان‌های جدید دارد. بازار اصلی نازی‌آباد و خیابان اکبر مشهدی از مراکز تجاری پررونق این محله‌اند. همچنین ورزشگاه پرسپولیس (که زمین تمرین تیم معروف پرسپولیس بود) در این محله قرار دارد.
۳.۲. جوادیه و خزانه (منطقه ۱۶)
جوادیه و خزانه در نزدیکی راه‌آهن تهران شکل گرفتند. این محله‌ها بافت کارگری داشته و بسیاری از کارگران شرکت راه‌آهن و صنایع اطراف در آن ساکن بوده‌اند. در سال‌های اخیر، پروژه‌های نوسازی بافت فرسوده در جوادیه آغاز شده است؛ اما همچنان ساختار کوچه‌ها و معابر قدیمی حفظ شده و ظاهر محله‌ها ترکیبی از خانه‌های فرسوده و ساختمان‌های جدید است.
۳.۳. شوش و مولوی (منطقه ۱۲ و ۱۵)
خیابان شوش و حوالی میدان شوش از قدیم‌الایام به بازارهای عمده‌فروشی و انبارها شهرت داشته است. بازار بزرگ شوش در فروش لوازم خانگی و بلورجات شناخته می‌شود. در حومهٔ این محدوده، بازار بلور، بازار مبل و بازار چینی-کریستال نیز فعالیت گسترده‌ای دارند.
خیابان مولوی نیز بخشی از بافت قدیمی تهران است که بازار مولوی، راستهٔ کفش‌فروشان و خوراکی‌های محلی را در خود جای داده است. نزدیکی به منطقه بازار تهران سبب شده این محدوده شلوغ و پرتردد باشد.
۳.۴. شهرری (منطقه ۲۰)
شهرری را می‌توان شهری مستقل با تاریخی چند هزارساله دانست که به‌تدریج در محدودهٔ خدمات شهری تهران ادغام شده است. وجود حرم حضرت عبدالعظیم حسنی، بارگاه امامزاده عبدالله و بقایای باستانی همچون چشمه علی، ری را به مقصدی زیارتی-سیاحتی تبدیل کرده است. صنایع بزرگی هم در اطراف شهرری فعالیت دارند و دسترسی راه‌آهن و جاده‌های برون‌شهری همواره در رونق بازرگانی آن مؤثر بوده است. محله‌هایی مانند نفرآباد، صفائیه و دیلمان در این منطقه قرار دارند.
۳.۵. یافت‌آباد و شادآباد (منطقه ۱۸)
یافت‌آباد یک منطقۀ قدیمی واقع در جنوب غرب تهران است که بورس مبلمان در آن شهرت بسیار دارد. بازار مبل یافت‌آباد نه‌تنها برای تهرانی‌ها، بلکه برای خریدارانی از شهرهای دیگر ایران هم شناخته‌شده است. این محله ترکیبی از خانه‌های قدیمی و انبارها و نمایشگاه‌های مبل را در بر دارد. در حومهٔ این ناحیه، محلهٔ شادآباد و خلیج فارس نیز جزو محدوده‌های جنوب غربی محسوب می‌شوند که بستر برخی صنایع کوچک و سوله‌های تولیدی‌اند.
۳.۶. خانی‌آبادنو و نعمت‌آباد (منطقه ۱۹)
منطقۀ ۱۹ با محله‌های خانی‌آبادنو و نعمت‌آباد شناخته می‌شود. بخشی از این منطقه تا سال‌های اخیر زمین‌های زراعی بود؛ اما به تدریج با افزایش ساخت‌وساز و جذب مهاجران، آپارتمان‌های متعددی در آن شکل گرفته است. یکی از جاذبه‌های این نواحی، بازار محلی و میادین میوه‌وتره‌بار است که محصولات ارزان‌قیمت و تازه عرضه می‌کنند.
همچنین در بخش‌های جنوبی‌تر منطقۀ ۱۹، فضای سبز و زمین‌های خالی وجود دارد که در طرح‌های عمرانی جدید شهرداری برای احداث پارک‌ها و شهرک‌های مسکونی مدنظر قرار گرفته‌اند.
۴. بافت شهری و وضعیت زیرساخت‌ها
۴.۱. فرسودگی بافت مسکونی
بسیاری از محله‌های جنوب تهران قدمتی بیش از ۵۰ تا ۶۰ سال دارند و در دهه‌های گذشته بدون رعایت استانداردهای شهری مدرن توسعه یافته‌اند. بنابراین، بافت فرسوده و کوچه‌های باریک در مناطقی مثل جوادیه، یاخچی‌آباد، فلاح، خزانه و شوش رایج است. این مسئله ضمن ایجاد دشواری در نوسازی و تردد، ریسک خطرات حوادث طبیعی (مثلاً زلزله) را افزایش می‌دهد.
۴.۲. حضور صنایع و کارگاه‌ها
جنوب تهران در دهه‌های گذشته میزبان کارخانه‌های صنعتی گوناگونی بوده است. بسیاری از این کارگاه‌ها یا تعطیل شده‌اند یا به شهرک‌های صنعتی حومه منتقل شده‌اند؛ بااین‌حال، همچنان آلودگی‌های محیطی و صوتی برخی صنایع فعال، بخشی از مشکلات زیست‌محیطی مناطق جنوبی را تشدید می‌کنند. از طرف دیگر، وجود صنایع در این نواحی فرصت‌های شغلی برای ساکنان فراهم کرده و بخشی از چرخه اقتصادی محله‌ها را می‌چرخاند.
۴.۳. کمبود فضای سبز
برخلاف مناطق شمالی و غربی، در جنوب تهران سهم فضای سبز سرانه پایین‌تر است. تراکم ساختمانی بالا و وجود صنایع سبب شده ایجاد پارک‌های بزرگ یا بوستان‌های محله‌ای کافی با دشواری مواجه شود. اگرچه بوستان ولایت (محل سابق پادگان قلعه‌مرغی) یک پروژهٔ مهم در این زمینه بود، اما همچنان بسیاری از ساکنان مناطق جنوبی احساس کمبود فضاهای عمومی باز دارند.
۴.۴. سامانه‌های حمل‌ونقل
- مترو: خطوط ۱، ۶ و ۷ تا حدی مناطق جنوبی را پوشش داده‌اند. ایستگاه‌های خط ۱ به حرم مطهر امام خمینی و شهرری می‌رسند؛ خط ۶ و ۷ نیز قرار است با تکمیل بیشتر، بخشی از جنوب و جنوب شرقی را پوشش دهند.
- اتوبوس و BRT: محور آزادی-تهران‌پارس (خط ۲ BRT) از برخی نقاط جنوبی عبور می‌کند و پایانه خاوران در جنوب شرق مستقر است.
- راه‌آهن تهران: نقطه اتصال مهم برای سفرهای بین‌شهری است و در محدودهٔ جنوب (نزدیک خیابان شوش) قرار دارد. این ایستگاه تاریخی همچنان نقش کلیدی در جابه‌جایی مسافر و بار در سطح ملی ایفا می‌کند.
۵. وضعیت اقتصادی و بازار کار
۵.۱. اصناف و بازار سنتی
جنوب تهران میزبان بازارچه‌های سنتی و اصناف پرشماری است. از بازار بلور و لوازم خانگی در شوش تا راستهٔ فروشندگان پوشاک در مولوی و بورس مبل یافت‌آباد، همه نشان می‌دهند که تجارت در این محدوده پویا است. خرید ارزان‌قیمت اجناس عمده و توزیع در شهرهای دیگر یا حتی کشورهای همسایه، یکی از محورهای فعالیت اقتصادی در این محدوده است.
۵.۲. کارگران صنعتی و خدماتی
حضور صنایع سبک و کارگاه‌های تولیدی باعث شده بخش قابل‌توجهی از جمعیت جنوب تهران در مشاغل کارگری یا خدماتی فعالیت کنند. اگرچه این موضوع فرصت‌های شغلی فراهم کرده، اما بسیاری از این مشاغل امنیت شغلی بالایی ندارند و حقوق کارکنان نیز در برخی موارد پایین است. به همین دلیل، مهاجران تازه‌وارد به تهران اغلب در همین محدوده ساکن شده و در بازار کار غیررسمی مشغول می‌شوند.
۵.۳. شکل‌گیری مجتمع‌های تجاری و زیرساخت‌های نوین
در سال‌های اخیر، ساخت پاساژهای جدید و مجتمع‌های چندمنظوره در مناطق جنوبی نیز افزایش یافته است؛ نمونه‌اش پروژه‌هایی در نازی‌آباد یا خانی‌آبادنو. بااین‌حال، هنوز هم تمرکز اصلی تجارت مدرن (مال‌ها و مراکز تجاری عظیم) در شمال و غرب شهر دیده می‌شود. اگر سرمایه‌گذاری خصوصی یا دولتی در این بخش انجام گیرد، می‌تواند موتور محرکی برای توسعهٔ اقتصادی جنوب باشد.
۶. سبک زندگی و فرهنگ محله‌ای
۶.۱. همسایگی و حس تعلق
برخلاف برخی محله‌های جدید تهران که ویژگی‌های آپارتمان‌نشینی مدرن دارند، در جنوب تهران همچنان حس محله‌ای و همسایگی پررنگ است. بسیاری از خانواده‌ها نسل در نسل در همین محله‌ها ساکن بوده و با یکدیگر پیوندهای خویشاوندی یا دوستی دارند. جشن‌ها، مراسم مذهبی، هیئت‌های محلی و آیین‌های سنتی مثل نذری‌دادن در ایام محرم یا رمضان، همچنان در کوچه‌ها و مساجد جنوب شهر حال‌وهوایی خاص به‌وجود می‌آورد.
۶.۲. تنوع قومی و مهاجران
جنوب تهران، پذیرای مهاجران متعددی از استان‌های مختلف ایران است؛ به‌ویژه استان‌های مرکزی، غربی و جنوبی. در برخی محله‌ها شاهد تمرکز ساکنان آذری‌زبان، لر یا کرد هستیم. به‌علاوه، کارگران خارجی (عمدتاً از افغانستان و عراق) نیز در بخش‌هایی از مناطق ۱۵، ۱۶ و ۲۰ ساکن‌اند. این تنوع قومی، به تنوع فرهنگی، زبان‌ها و آداب‌ورسوم منجر شده و گاه بازارهای محلی با محصولات خاص این قومیت‌ها شکل گرفته است.
۶.۳. غذاها و رستوران‌های محلی
وجود رستوران‌های سنتی در محله‌هایی مثل مولوی، شوش، خانی‌آباد، نازی‌آباد و بازارچه‌های اطراف ری، تبلور فرهنگ غذایی غنی مردم جنوب تهران است. بسیاری از این رستوران‌ها غذاهای خانگی و محلی طبخ می‌کنند و مشتریان پروپاقرصی دارند. آش‌های محلی، حلیم و کله‌پاچه در صبحگاهان و دیزی‌های سنتی، جلوه‌گر چهرهٔ زندهٔ فرهنگی در جنوب شهر هستند.
۷. چالش‌های مناطق جنوب تهران
۷.۱. آلودگی هوا و محیط‌زیست
تراکم جمعیتی، عبور وسایل نقلیه سنگین، فعالیت برخی کارخانه‌ها و انبارهای پخش کالا در کنار نزدیکی به محور تردد شهری (راه‌آهن، ترمینال‌های جاده‌ای)، آلودگی هوا را در این بخش تشدید می‌کند. طراحی نامناسب معابر و کمبود فضای سبز نیز موجب می‌شود تهویه طبیعی هوا محدود باشد.
۷.۲. ترافیک و معضلات حمل‌ونقل
محورهای اصلی جنوب (مثلاً خیابان شوش، خیابان فداییان اسلام، بزرگراه بعثت، بزرگراه خلیج فارس) در ساعات اوج، ترافیک سنگینی را تجربه می‌کنند. نبود پارکینگ کافی در محله‌های قدیمی هم مشکل دیگری است که شهروندان را به پارک دوبله در خیابان یا کوچه وادار می‌کند.
۷.۳. نوسازی بافت فرسوده
هرچند طرح‌های بازآفرینی شهری در دستور کار شهرداری است، اما سرعت اجرای آن در بافت‌های فرسودهٔ جنوب تهران بسیار کند پیش می‌رود. مسائل اقتصادی، مالکیت پراکندهٔ املاک قدیمی، نبود سرمایه‌گذاران بزرگ و محدودیت‌های حقوقی از مهم‌ترین موانع به‌شمار می‌روند.
۷.۴. فقر شهری و امنیت اجتماعی
در بعضی محله‌ها، نرخ بیکاری یا اشتغال غیررسمی بالاست که منجر به مشکلات معیشتی می‌شود. این فضا در برخی موارد بستر بروز آسیب‌های اجتماعی نظیر اعتیاد، حاشیه‌نشینی و جرم‌های خرد است. البته همواره نباید تصویر کلیشه‌ای و یک‌جانبه داشت؛ چراکه بسیاری از شهروندان جنوب تهران زندگی سالم و پرتلاشی دارند، اما در کل، شرایط اقتصادی ضعیف و کمبود زیرساخت بر سطح رفاه این مناطق تأثیر گذاشته است.
۸. تلاش‌ها و پروژه‌های عمرانی برای بهبود جنوب تهران
۸.۱. طرح‌های شهرداری
- بوستان ولایت: پس از انتقال پادگان قلعه‌مرغی به خارج از شهر، بخشی از اراضی آن تبدیل به پارکی بزرگ شد تا نیاز به فضای سبز را پاسخ دهد. اگرچه هنوز کامل نشده، اما گامی رو به جلو در توسعهٔ تفریحی منطقه است.
- نوسازی بازار شوش: در سال‌های اخیر، برنامه‌های نوسازی برای ساماندهی انبارها و مغازه‌های شوش و مولوی اجرا شده است تا امنیت و بهداشت محیطی ارتقا یابد.
- گسترش خطوط مترو: تکمیل خطوط ۶ و ۷ و گسترش ایستگاه‌های خط ۱ در جنوب، پوشش بیشتری برای حمل‌ونقل عمومی ایجاد خواهد کرد.
۸.۲. مشارکت‌های مردمی و سازمان‌های مردم‌نهاد
در چند سال گذشته، سازمان‌های مردم‌نهاد (NGOها) در حوزه‌هایی مانند محیط‌زیست، آموزش محلی، حمایت از زنان سرپرست خانوار و کودکان کار در محله‌های جنوب تهران فعالیت می‌کنند. این نهادها در هماهنگی با شورایاری‌ها، سعی دارند بافت محله‌ای را تقویت و کیفیت زندگی ساکنان را بهبود بخشند.
۸.۳. تشویق سرمایه‌گذاری در ساخت‌وساز
در برخی محله‌ها، ورود بخش خصوصی به پروژه‌های عمرانی باعث شده خانه‌های قدیمی بازسازی و بلندمرتبه‌سازی آغاز شود. بااین‌حال، به‌دلیل بالا نبودن قدرت خرید ساکنان، سوددهی پروژه‌ها محدود و تمایل انبوه‌سازان اندک است. دولت گاهی با اعطای وام کم‌بهره یا تخفیف عوارض شهرداری، سعی دارد این فرایند را تسهیل کند.
۹. فرصت‌های پیش‌رو و مزیت‌های نسبی جنوب تهران
- زمین و املاک ارزان‌تر: در مقایسه با شمال و غرب تهران، قیمت زمین در بسیاری از محله‌های جنوبی پایین‌تر است. این موضوع فرصت خوبی برای سرمایه‌گذاری و ساخت‌وساز مقرون‌به‌صرفه فراهم می‌کند.
- نزدیکی به راه‌آهن و فرودگاه: مناطق جنوبی به ایستگاه راه‌آهن تهران و فرودگاه بین‌المللی امام خمینی دسترسی بهتری دارند. این مزیت می‌تواند در ایجاد هاب‌های تجاری و لجستیکی مؤثر باشد.
- نیروی کار جوان: جمعیت جنوبی تهران عمدتاً شامل افراد جوان و مهاجران کاری است که آمادگی دارند در مشاغل تولیدی، خدماتی و صنعتی فعالیت کنند. این امر جاذبه‌ای برای کارفرمایان به‌شمار می‌رود.
- پتانسیل گردشگری مذهبی و تاریخی: حضور اماکن مقدس در شهرری، محله‌های تاریخی نزدیک بازار، محله دولاب (با قدمت زیاد) و بناهای قدیمی، همگی ظرفیت توسعهٔ گردشگری شهری در جنوب را فراهم می‌کند؛ البته نیازمند توجه جدی و برنامه‌ریزی علمی است.
۱۰. آینده و چشم‌انداز توسعه در جنوب تهران
اگر مسئولان شهری و دولتی به اجرای جدی‌تر طرح‌های بازآفرینی بپردازند و زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی را تکمیل کنند، می‌توان امید داشت که بخشی از مشکلات دیرپای جنوب تهران حل شود. طرح‌های مشارکتی میان شهرداری، بخش خصوصی و مردم در زمینه‌های زیر می‌تواند مسیر بهبود را هموار کند:
- گسترش حمل‌ونقل پاک: احداث خطوط مترو بیشتر، توسعه مسیرهای دوچرخه‌سواری و نوسازی ناوگان اتوبوسرانی، از اولویت‌های مهم کنترل ترافیک و آلودگی است.
- افزایش سرانهٔ فضای سبز: کاشت درختان در خیابان‌های اصلی، ایجاد بوستان‌های جدید و تبدیل برخی اراضی بایر به فضای سبز، می‌تواند روح تازه‌ای به مناطق جنوبی بدمد.
- ایجاد شهرک‌های تخصصی صنعتی و فناوری: انتقال برخی صنایع آلاینده به خارج از بافت مسکونی و ایجاد فضای مناسب برای استارت‌آپ‌ها و کسب‌وکارهای نوین، اشتغال باکیفیت‌تری برای نسل جوان جنوب فراهم می‌کند.
- احیای بافت تاریخی و مذهبی: شهرری و بافت‌های قدیمی از پتانسیل بالایی برای جذب گردشگر داخلی و حتی خارجی برخوردارند. با مرمت بناهای ارزشمند، بهبود دسترسی و تبلیغ میراث فرهنگی، می‌توان درآمدزایی و اشتغال‌زایی ایجاد کرد.
۱۱. جمع‌بندی
مناطق جنوب تهران، علی‌رغم مواجهه با چالش‌های متعدد (از جمله بافت فرسوده، آلودگی، کمبود فضاهای سبز و عدم توازن اقتصادی)، بخشی جدایی‌ناپذیر از پایتخت هستند که گذشته‌ای پربار و آینده‌ای بالقوه امیدوارکننده دارند. ترکیبی از محله‌های قدیمی، بازارها، کارگاه‌ها، بافت‌های مسکونی فرسوده و در عین حال نیروی انسانی پرتلاش و زمین‌های با پتانسیل توسعه، تصویری پویا از جنوب تهران ترسیم می‌کند.
به‌طور خلاصه:
- هویت تاریخی و فرهنگی جنوب، ریشه در دوران قاجار و پهلوی دارد و حضور حرم حضرت عبدالعظیم در ری، بر اهمیت مذهبی و تاریخی‌اش افزوده است.
- ساختار جمعیتی این مناطق به‌دلیل مهاجرت‌های کارگری و اقشار کم‌درآمد، تنوع بالایی دارد و حس محله‌ای در میان ساکنان مشهود است.
- اقتصاد محلی پیرامون اصناف سنتی، بازارهای عمده‌فروشی و مشاغل خدماتی می‌چرخد؛ در کنار آن، صنایع سبک و نیمه‌سنگین هم بخشی از فضای جنوب را اشغال کرده‌اند.
- چالش‌های شهری مانند ترافیک، آلودگی و فرسودگی زیرساخت‌ها، نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و منابع مالی کافی است.
- فرصت‌های آینده در گرو توسعهٔ حمل‌ونقل عمومی، تقویت صنایع پاک، افزایش فضاهای سبز و رونق گردشگری مذهبی-تاریخی است.
در نهایت، معرفی مناطق جنوب تهران تنها با توصیف چند محله و بیان کلیشه‌های رایج ممکن نیست؛ بلکه باید این محدوده را به‌عنوان یک موجودیت زنده و چندوجهی دید که ترکیبی از تاریخ، فرهنگ، صنعت، زندگی روزمره و امید به آینده را در خود دارد. حل مشکلات جنوب تهران نه‌تنها گره از کار ساکنان این بخش می‌گشاید، بلکه به تعادل‌بخشی کل پایتخت در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی کمک خواهد کرد. از این رو، توجه به ظرفیت‌ها و نیازهای مناطق جنوبی، ضامن رشد متوازن در تمام نقشهٔ شهری تهران است.
