تهران بزرگ‌ترین شهر و پایتخت ایران است که از دیرباز تا کنون شاهد رشد و گسترش مداوم در تمامی جهات بوده. هنگامی که از «مساحت تهران» صحبت می‌کنیم، در واقع به جنبه‌ای کلیدی از شکل‌گیری و توسعۀ شهری این کلان‌شهر می‌پردازیم. مساحت هر شهر تأثیر قابل‌توجهی بر ساختار جمعیت، الگوی معماری، زیرساخت‌های شهری و حتی تعاملات فرهنگی و اقتصادی آن می‌گذارد. ازآنجاکه تهران پایتخت سیاسی و اقتصادی ایران است، مساحت بالای آن نه‌تنها در بُعد کالبدی، بلکه در جنبه‌های گوناگون زندگی مردمانش بازتاب دارد. در طول تاریخ، تهران مسیر پرفرازونشیبی را برای رسیدن به این گستره طی کرده است و همین مسئله، بررسی مساحت فعلی آن را به موضوعی جذاب تبدیل می‌کند.
در بسیاری از منابع رسمی، عددی که برای مساحت تهران مطرح می‌شود، حدود ۷۳۰ کیلومتر مربع است؛ هرچند این مقدار دقیق، بسته به مرزبندی‌های اخیر شهرداری و تغییرات محدوده‌های خدمات شهری، می‌تواند اندکی بالا یا پایین‌تر هم برود. از دوران قاجار، تهران از یک پایتخت کوچک با برج‌وباروهای محدود، به شهری متمدن و پرتراکم تبدیل شد که نه‌تنها در مرکز، بلکه در پیرامون نیز با روندی شتابان گسترش یافت. درک «چرا» و «چگونه»ی این گسترش، به ما کمک می‌کند که بفهمیم چرا امروز تهران به این اندازه وسیع است و چه عواملی در شکل‌گیری این گستره نقش داشته‌اند.
در ادامه، به بررسی جزئی‌تری از ابعاد مختلف «مساحت تهران» می‌پردازیم: از موقعیت جغرافیایی و تاریخی و عوامل شکل‌دهندۀ این گستره گرفته تا چالش‌ها و فرصت‌هایی که چنین وسعتی برای شهروندان به‌همراه دارد. همچنین به این خواهیم پرداخت که چگونه تقسیمات مناطق ۲۲گانۀ تهران و زیرساخت‌های متعدد، در مدیریت و ساماندهی این کلان‌شهر پهناور دخیل‌اند. در نهایت نیز به چشم‌انداز توسعه‌ای اشاره می‌کنیم که ممکن است مرزهای رسمی تهران را بازهم تغییر دهد و بر مساحت آن بیفزاید یا الگوی ساخت‌وساز را دگرگون سازد.
۱. تعریف مساحت و اهمیت آن در مطالعات شهری
مساحت در معنای ساده، میزان گستردگی یک ناحیۀ جغرافیایی در سطح زمین است. وقتی این مفهوم را در مطالعات شهری به کار می‌بریم، از حد بیان «اعداد خام» فراتر می‌رویم و به جنبه‌هایی چون تراکم جمعیت، الگوی کاربری اراضی، هزینه‌های مدیریت خدمات شهری و زیرساخت‌های حمل‌ونقل نیز می‌رسیم.
در تهران، مساحت زیاد به‌منزلۀ لزوم ایجاد برنامه‌ریزی ساختاریافته برای پاسخ‌گویی به نیازهای متمرکز انسانی است؛ به‌عبارت دیگر، هرچند مساحت تهران اجازه می‌دهد جمعیت بیشتری در آن ساکن شوند، اما اگر این وسعت با مدیریت اصولی همراه نباشد، نتیجۀ آن ایجاد محله‌های متراکم و پراکنده، بار ترافیکی شدید، بحران مسکن در برخی مناطق و کمبود زیرساخت‌های رفاهی در مناطق حاشیه‌ای خواهد بود.
از جنبه‌ای دیگر، کلان‌شهری با مساحت چشمگیر، فرصت‌هایی نیز فراهم می‌آورد. مثلاً وجود فضاهای خالی در بخش‌هایی از مناطق غربی یا جنوبی می‌تواند بستر توسعۀ ساخت‌وسازهای علمی، پارک‌های صنعتی یا پروژه‌های مسکن ارزان‌قیمت باشد. افزون بر آن، شهرهای بزرگ معمولاً با یکدیگر در زمینۀ جذب سرمایه‌گذاران، برپایی رویدادهای فرهنگی–تجاری و ارتقای جایگاه بین‌المللی رقابت می‌کنند. در این میان، وسعت شهر، هرچند تنها یک عامل است، اما نقشی اساسی در آماده‌سازی بستر فیزیکی رویدادها و زیرساخت‌های نوین ایفا می‌کند.
بنابراین، اگرچه عدد مساحت تهران حائز اهمیت است، اما مدیریت این وسعت در ابعاد اجتماعی، اقتصادی و محیط‌زیستی مهم‌تر به نظر می‌رسد. پهناوری تهران می‌تواند به نقطۀ قوت تبدیل شود، مشروط بر اینکه برنامه‌ریزی مدون و توزیع متوازن زیرساخت‌ها در تمامی مناطق دنبال گردد.
۲. موقعیت جغرافیایی تهران و ارتباط آن با مساحت شهر
تهران در دامنه‌های جنوبی رشته‌کوه البرز و در پهنۀ شمالی فلات مرکزی ایران واقع شده است. همین جایگاه ژئومورفولوژیک باعث شده تا شهر از شمال با کوه‌های مرتفع البرز و از جنوب با اراضی هموار، دشت‌ها و زمین‌های خشک پیرامونی روبه‌رو باشد. این چیدمان جغرافیایی نقش مهمی در چگونگی گسترش تهران ایفا کرده است.
- گسترش شمالی: رشته‌کوه البرز مانع توسعۀ کلان‌شهری در این جهت شده و فقط در دره‌های مناسب یا روی دامنه‌ها ساخت‌وساز صورت گرفته است. ازاین‌رو، محله‌هایی مانند زعفرانیه، نیاوران یا تجریش بیشتر به‌صورت عمودی و منطبق با شیب کوه‌ها شکل گرفته‌اند.
- گسترش شرقی–غربی: نبود مانع طبیعی بزرگ در شرق و غرب نسبتاً امکان گسترش فراگیر را فراهم کرده است. برای همین بخشی از افزایش مساحت تهران، به ساخت‌وسازهای انجام‌شده در مناطق شرقی (حکیمیه، تهرانپارس) و غربی (تهرانسر، اکباتان، چیتگر، منطقه ۲۲) برمی‌گردد.
- گسترش جنوبی: بخش جنوبی شهر در گذشته به زمین‌های کشاورزی و اراضی نسبتاً ارزان‌تر اختصاص داشت که هم‌اکنون با شکل‌گیری مناطق صنعتی و شهرک‌های مسکونی، به‌صورت ادغام‌شده یا چسبیده با بافت شهری درآمده‌اند.
افزون بر عوامل طبیعی، مسیرهای ارتباطی با دیگر نقاط ایران نیز تهران را به قلب اقتصادی–تجاری کشور بدل کرد. وجود محور قم–تهران در جنوب، جادۀ قدیم کرج–تهران در غرب و محور دماوند در شرق، همگی دسترسی نسبتاً آسانی را فراهم می‌کردند. در حقیقت، تهرانِ امروز در نقطه‌ای واقع شده که می‌تواند ار تباطات جاده‌ای و ریلی گسترده‌ای را مدیریت کند؛ بنابراین افزایش مساحت و محدودهٔ خدماتی شهر، پاسخی طبیعی به نیازهای روزافزون جمعیت و تبادلات اقتصادی بوده است.
۳. پیشینۀ تاریخی گسترش مساحت تهران
اگر به سوابق تهران در دوره‌های تاریخی بنگریم، درمی‌یابیم که این شهر در اوایل دورۀ قاجار هنوز ساختاری کوچک و محدود به دور حصارها و برج‌وباروهای قدیمی داشت. بخش اعظم فعالیت اقتصادی در آن زمان معطوف به بازار مرکزی و محله‌های پیرامون ارگ سلطنتی بود. با روی کار آمدن آقا محمدخان قاجار و پایتخت‌شدن تهران، روند رشد آرام‌آرام آغاز شد.
دوران فتحعلی شاه با ایجاد بناهایی در داخل شهر و احداث خیابان‌ها و عمارت‌های سلطنتی، نخستین زمینه‌های توسعۀ کالبدی را مهیا کرد. هرچند در آن زمان، تهران همچنان نسبتاً کوچک بود و جمعیت کمی داشت. در دورۀ ناصرالدین شاه، طرح‌هایی برای خیابان‌کشی و توسعۀ دروازه‌ها صورت گرفت و ساختار شهر از مرکز به سمت اطراف گسترده‌تر شد. امیرکبیر نیز نقش مهمی در مدرن‌سازی پایتخت و شکل‌گیری ساختار جدید خیابان‌ها و کوچه‌ها داشت.
در دورۀ پهلوی اول و دوم، با ورود ماشین و ساخت‌وساز خیابان‌های پهن، سرعت توسعۀ شهر بیشتر شد. بسیاری از زمین‌های کشاورزی اطراف به بافت مسکونی و اداری تبدیل شد و به‌تدریج پهنۀ شهر به‌شکل دایره‌ای از مرکز به اطراف کشیده شد. همچنین ساخت بزرگراه‌ها و تونل‌ها در دورۀ پهلوی دوم (مانند تونل توحید) و پس از انقلاب سرعت بیشتری گرفت. در این میان، محله‌های غربی و شمالی رشد قابل‌توجهی را تجربه کردند.
پس از انقلاب ۱۳۵۷ و به‌ویژه در دهه‌های ۱۳۶۰ و ۱۳۷۰، موج مهاجرت از استان‌های دیگر به تهران به حدی بود که شهرک‌های متعدد در حاشیۀ شهر شکل گرفت و دولت هم برای کنترل این روند، راهکارهایی مانند ایجاد شهرهای جدید (پردیس، پرند و اندیشه) را در دستور کار قرار داد. بااین‌حال، این شهرهای جدید نیز تا حدی به پایتخت متصل شده و عملاً بخشی از کُریدور شهری بزرگ‌تری شدند که به‌طور غیررسمی در حال شکل‌گیری است. نتیجۀ همهٔ این تحولات، افزایش تدریجی مساحت رسمی تهران به بیش از ۷۰۰ کیلومتر مربع و گسترش حریم شهر به مناطق حاشیه‌ای است.
۴. مساحت رسمی در برابر مساحت واقعی: حریم شهر و مناطق پیرامونی
شهرداری تهران در چارچوب قانون تقسیمات کشوری، محدوده‌ای برای «حریم شهر» در نظر می‌گیرد که ممکن است فراتر از مرزهای کنونی مناطق ۲۲گانۀ تهران باشد. در واقع، بخشی از زمین‌هایی که هنوز ساخت‌وساز وسیع در آن‌ها صورت نگرفته، یا در دست سازمان‌های دولتی و نظامی است و یا از نظر قانونی «اراضی ملی» محسوب می‌شود، در این حریم قرار می‌گیرند. مدیریت این حریم، خصوصاً در بخش‌هایی که با دیگر شهرهای اقماری (مانند شهر قدس، ملارد، پردیس و بومهن) هم‌مرز است، پیچیدگی‌های فراوانی دارد.
از یک سو، بخشی از اراضی اطراف تهران به‌دلیل ساخت‌وساز غیرمجاز و بدون نظارت، در عمل به بافت شهری ملحق می‌شود، در حالی که ممکن است در نقشهٔ رسمی شهرداری جزو تهران به‌حساب نیاید. از سوی دیگر، اگر سازمانی بخواهد پروژه‌ای مانند احداث اتوبان یا یک مرکز خدمات عمومی در این اراضی آغاز کند، باید با شهرداری و سایر نهادهای بالادستی هماهنگ شود.
بنابراین، عدد ۷۳۰ کیلومتر مربع که برای مساحت تهران مطرح می‌شود، صرفاً مربوط به «محدودهٔ قانونی» است که شهرداری امکان مدیریت مستقیم آن را دارد. اگر نواحی پیرامونی و حریم غیررسمی را نیز در نظر بگیریم، عملاً محدوده‌ای بسیار وسیع‌تر در پیرامون تهران شکل می‌گیرد که تا آزادراه تهران–کرج در غرب، تا آزادراه تهران–پردیس در شرق و حتی فراتر از آن امتداد می‌یابد. این گسترش خاکستری‌شکل باعث می‌شود محققان شهری گاه از «منطقهٔ کلان‌شهری تهران» سخن بگویند که به‌مراتب وسیع‌تر از خود شهر تهران است.
۵. مناطق ۲۲گانه و نقش آن‌ها در مدیریت مساحت
یکی از راهکارهای دولت برای مدیریت بهتر شهر بزرگ تهران، تقسیم آن به مناطق متعدد بوده است. اکنون تهران به ۲۲ منطقه تقسیم شده که هر منطقه شهردار و شورای اداری خودش را دارد و زیرمجموعۀ شهرداری کل به‌شمار می‌رود. این تقسیم‌بندی بر اساس معیارهایی همچون تراکم جمعیت، الگوی کاربری اراضی، بافت فرهنگی و موقعیت جغرافیایی صورت گرفته است.
- مناطق مرکزی (نواحی ۶، ۷، ۱۱ و ۱۲): تراکم جمعیتی بالا و قدمت تاریخی دارند. عمدهٔ بناهای دولتی، دانشگاه‌ها و مراکز تجاری مهم در این محدوده قرار گرفته است.
- مناطق شمالی (نواحی ۱، ۲ و ۳): کوهستانی و نیمه‌کوهستانی بوده و در برخی موارد دارای محدودیت گسترش افقی است.
- مناطق شرقی (نواحی ۴، ۸، ۱۳ و ۱۴): در دهه‌های اخیر با ساخت شهرک‌ها، مجتمع‌های مسکونی و جاده‌های جدید، بخشی از افزایش مساحت شهری را شکل داده‌اند.
- مناطق غربی (نواحی ۵، ۹، ۲۱ و ۲۲): شتابان‌ترین رشد مساحتی را تجربه کرده‌اند؛ نمونه‌اش منطقۀ ۲۲ است که بخش زیادی از اراضی اطراف دریاچهٔ چیتگر را پوشش می‌دهد.
- مناطق جنوبی (نواحی ۱۰، ۱۶، ۱۷، ۱۸، ۱۹ و ۲۰): برخی صنعتی و پرتراکم، برخی دارای زمین‌های بایر و در حال تبدیل به بافت شهری. منطقۀ ۲۰ (شهرری) نیز در حقیقت شهر مستقلی بوده که به تهران ملحق شده است.
این تقسیم‌بندی سبب می‌شود بودجۀ شهری و برنامه‌های عمرانی با شفافیت بیشتری در میان مناطق توزیع شود و هر منطقه متناسب با اولویت‌های خود پیش رود. اما از سوی دیگر، مرزبندی ثابت ممکن است مانع پویایی در گسترش آینده شود و در برخی موارد تنش‌هایی میان شهرداری مناطق مختلف بر سر نقاط مرزی رخ دهد. در مجموع، مناطق ۲۲گانه نقشهٔ کلی مدیریت بر مساحت بزرگ تهران را ترسیم می‌کنند.
۶. مقایسه مساحت تهران با دیگر کلان‌شهرهای ایران
اگر بخواهیم تهران را با دیگر شهرهای پرجمعیت ایران مثل مشهد، اصفهان، کرج، تبریز یا شیراز مقایسه کنیم، مساحت آن به‌وضوح بزرگ‌تر است. به‌عنوان مثال:
- مشهد حدود ۳۵۱ کیلومتر مربع مساحت دارد و دومین شهر پرجمعیت ایران است. اما این عدد تقریباً نصف مساحت رسمی تهران به‌شمار می‌آید.
- اصفهان با قدمت تاریخی و شهرت جهانی خود، مساحتی حدود ۵۵۱ کیلومتر مربع دارد که بازهم کمتر از تهران است.
- تبریز با پیشینهٔ مهم فرهنگی و اقتصادی، وسعتی در حدود ۳۳۰ تا ۳۵۰ کیلومتر مربع دارد و با مهاجرت‌های حومه‌ای به‌شکل تدریجی گسترش می‌یابد.
در نتیجه، از دید مقایسه‌ای، تهران به‌لحاظ وسعت (بیش از ۷۰۰ کیلومتر مربع) و همچنین جمعیت (بالغ بر ۸ تا ۱۰ میلیون نفر در محدودهٔ رسمی شهر و بیش از ۱۲ میلیون نفر در کل منطقهٔ شهری) سرآمد دیگر شهرهای ایران است. این برتری آماری نشان از تمرکز بالای منابع اقتصادی، سیاسی و خدماتی در تهران دارد که در طول دهه‌ها این پایتخت را به چنین ابعاد بزرگی رسانده است.
۷. هزینه‌های زیرساختی و مدیریتی در شهری با وسعت بالا
وقتی صحبت از شهری با مساحت ۷۰۰ کیلومتر مربعی می‌شود، بدیهی است که هزینه‌های زیرساختی برای احداث و نگهداری تأسیسات عمومی نیز افزایش می‌یابد. موارد زیر بخشی از چالش‌های بزرگ شهرداری و دولت در چنین کلان‌شهری است:
- حمل‌ونقل: ساخت و نگهداری بزرگراه‌ها، تونل‌ها، پل‌ها، خطوط مترو و اتوبوس‌های تندرو (BRT) در این وسعت، نیازمند بودجه‌های کلان و برنامه‌ریزی درازمدت است.
- خدمات شهری: جمع‌آوری زباله، پاک‌سازی خیابان‌ها و نگهداری فضاهای سبز در ده‌ها محله و صدها خیابان اصلی و فرعی، ارقام قابل‌توجهی هزینه در بر دارد.
- تأمین آب و برق: با افزایش جمعیت و گسترش محدودهٔ شهر، شبکه‌های انتقال آب و برق نیز باید تقویت شوند. در مناطق حاشیه‌ای، احداث تصفیه‌خانه یا خطوط لولهٔ جدید لازم است.
- خدمات بهداشتی و آموزشی: بیمارستان‌ها، مدارس، کتابخانه‌ها و مراکز آموزشی و فرهنگی در تمام مناطق پراکنده‌اند و گستردگی شهر، مدیریت یکپارچهٔ آن‌ها را دشوار می‌کند.
از سوی دیگر، همین مساحت بالا می‌تواند ظرفیت‌هایی برای ایجاد پروژه‌های کلان نظیر شهرک‌های صنعتی، دهکده‌های المپیک یا پروژه‌های گردشگری فراهم آورد که در نهایت به اقتصاد شهری کمک خواهند کرد. اما ناهماهنگی دستگاه‌های متعدد و کمبود بودجه ممکن است توسعۀ زیرساخت‌ها را با موانع جدی روبه‌رو کند.
۸. چالش‌های زیست‌محیطی مرتبط با گسترهٔ تهران
کلان‌شهر پهناوری مانند تهران در معرض چالش‌های محیط‌زیستی متعددی است که مستقیماً با وسعت و جمعیت آن در ارتباطند. از جمله می‌توان به آلودگی هوا اشاره کرد؛ تهران سالانه در روزهای متعددی با پدیدۀ وارونگی هوا (اینورژن) مواجه می‌شود که آلودگی‌ها را در لایۀ پایینی جو حبس می‌کند. در بخش‌هایی از شمال و شرق شهر هم نزدیکی با کوه‌ها باعث می‌شود جابه‌جایی هوا محدود شود.
تغییرکاربری اراضی در حاشیهٔ شهر و تخریب باغات و اراضی کشاورزی برای ساخت‌وساز نیز بار دیگر به آلودگی بیشتر و افزایش دمای منطقه‌ای منجر شده است. با گسترش تهران و تبدیل بخش‌های بزرگی از جنوب و غرب به بافت شهری، عملاً «رگ‌های تنفسی» شهر کاهش می‌یابد. فضای سبزی که زمانی می‌توانست دمای محیط را تعدیل کند و هوا را تصفیه نماید، حالا جای خود را به آسفالت و ساختمان‌های بلندمرتبه داده است.
آب‌های زیرزمینی از دیگر مسائل مهم است. مصرف بالای آب برای مصارف خانگی و صنعتی، فرونشست زمین در برخی نقاط را تشدید کرده. این موضوع به‌خصوص در مناطق جنوبی‌تر تهران، جایی که سطح آب‌های زیرزمینی افت چشمگیری داشته، نگران‌کننده است. در صورت استمرار برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، تهران با خطر فرونشست بیشتر و آسیب به زیرساخت‌های کلیدی روبه‌رو می‌شود.
بنابراین، هرچند مساحت بالای تهران نشان از ظرفیت‌های بزرگ شهری دارد، اما اگر برنامۀ توسعه‌ای منطبق بر اصول محیط‌زیست نباشد، گسترش شهر تبدیل به چاقویی دو لبه خواهد شد که حیات کلی و کیفیت زیست شهروندان را تهدید می‌کند.
۹. نقش جمعیت در افزایش مساحت: مهاجرت و تمرکز امکانات
تهران به‌عنوان مرکز سیاسی، اقتصادی و فرهنگی کشور، مقصد اصلی مهاجرت از شهرستان‌ها بوده است. تصورِ دستیابی به فرصت‌های شغلی بهتر، دسترسی به مراکز آموزشی سطح بالا و امکانات درمانی پیشرفته، بسیاری را به پایتخت می‌کشاند. نتیجهٔ این امر، افزایش مداوم جمعیت تهران و توسعۀ دائمی به نواحی پیرامونی بوده است.
توزیع نامتوازن امکانات در سطح ملی نیز یکی از دلایل مهم تمرکز جمعیت در تهران است. در حالی که بسیاری از شهرستان‌ها به‌اندازۀ کافی زیرساخت یا شغل‌های جذاب ندارند، تهران گزینه‌های گسترده‌تری برای اشتغال و زندگی ارائه می‌دهد. این تمرکز، به گسترش کالبدی شهر و افزایش قیمت زمین و مسکن منجر می‌شود و دوباره از طریق بالا رفتن هزینه‌ها، ساکنان کم‌درآمد به نواحی دورتر شهر سوق داده می‌شوند. در چنین چرخه‌ای، وسعت شهر پیوسته رو به فزونی می‌رود.
در دو دهۀ اخیر، سیاست‌های گوناگونی برای جلوگیری از مهاجرت بی‌رویه و کاهش تمرکز پایتخت مطرح شده است؛ از جمله اجرای طرح‌های انتقال پایتخت اداری به شهرهای دیگر یا تقویت زیرساخت‌های مراکز استان‌ها. بااین‌همه، اثرات اجرای این طرح‌ها محدود بوده و عملاً تهران همچنان بزرگ‌ترین پذیرندۀ مهاجر و سرمایه در ایران باقی مانده است.
۱۰. گسترش عمودی در برابر گسترش افقی: راهکاری برای آینده؟
برای کنترل ابعاد شهر، اغلب دو روش در پیش گرفته می‌شود: گسترش افقی (افزایش مساحت شهر با تصرف زمین‌های پیرامونی) یا گسترش عمودی (ساخت برج‌ها و ساختمان‌های چندین طبقه برای اسکان جمعیت درون محدودۀ فعلی). تهران در دهه‌های گذشته بیشتر به‌صورت افقی رشد کرده و محله‌های بیرونی چون چیتگر، سولقان، خجیر و… به مرور جذب بافت شهری شده‌اند. اما در سال‌های اخیر، سیاست‌گذاران به ساخت ساختمان‌های مرتفع در برخی مناطق تشویق می‌کنند تا از پیشروی افقی بیش‌ازحد جلوگیری شود.
این رویکرد دو چالش عمده به‌همراه دارد:
- ترافیک و زیرساخت: اگر شهری تصمیم به ساخت عمودی بگیرد، باید ظرفیت خیابان‌ها، معابر، فاضلاب و برق منطقه را نیز افزایش دهد؛ چراکه جمعیت بیشتری در فضایی محدود زندگی خواهند کرد. در غیر این صورت، معضلاتی مانند تراکم بیش‌ازحد، ترافیک شدید، کمبود پارکینگ و فشار به سیستم‌های آب و برق به‌وجود می‌آید.
- حفظ بافت فرهنگی و معماری: ساخت برج‌ها و مجتمع‌های بلندمرتبه در محله‌های قدیمی می‌تواند هویت و منظر شهری را تغییر دهد. اگر این کار بدون در نظر گرفتن قوانین شهرسازی انجام شود، تهران به جنگلی از برج‌ها بدل خواهد شد که تعادل نور، فضای سبز و بافت تاریخی را به‌هم می‌زند.
بااین‌حال، بسیاری از کارشناسان شهری معتقدند که برای جلوگیری از افزایش افسارگسیختهٔ مساحت تهران و بهینه‌سازی استفاده از زمین، ناگزیر باید به سمت گسترش عمودی برنامه‌ریزی‌شده رفت. تجربهٔ برخی کلان‌شهرهای جهان نیز نشان می‌دهد تلفیق هر دو شیوه (افقی و عمودی) در قالب طرح‌های جامع و تفصیلی، می‌تواند کنترل بیشتری بر توسعۀ شهر اعمال کند.
۱۱. شهرهای جدید؛ پاسخی به مشکل کمبود فضا یا عامل افزایش شعاع شهری؟
با بالاگرفتن موج مهاجرت و افزایش قیمت مسکن در تهران، از دههٔ ۱۳۶۰ به بعد، طرح ایجاد «شهرهای جدید» در پیرامون پایتخت مطرح شد. پردیس، پرند و اندیشه از شناخته‌شده‌ترین این شهرها هستند که قرار بود جمعیت سرریز تهران را جذب کنند و به نوعی فشار رشد شهر را بکاهند. اگرچه این ایده در ابتدا تا حدی موفقیت‌آمیز بود، اما در عمل اکثر این شهرها نیز به‌سبب نزدیکی با تهران و سهولت رفت‌وآمد، به «خوابگاه»ی برای افرادی تبدیل شدند که روزها در تهران مشغول کارند.
به‌این‌ترتیب، برخی معتقدند این شهرهای جدید عملاً به امتداد پایتخت مبدل شده‌اند و با توسعۀ زیرساخت‌های جاده‌ای، در عمل مرز بین شهر جدید و بافت اصلی تهران به‌تدریج کمرنگ شده است. اکنون می‌توان گفت شعاع شهری تهران از ۷۳۰ کیلومتر مربعِ رسمی فراتر رفته و حومه‌ها و شهرهای اقماری را نیز (به‌صورت بالفعل یا بالقوه) در بر گرفته است. در واقع، به‌جای اینکه شهرهای جدید مانع افزایش مساحت تهران شوند، گویی دامنۀ آن را وسیع‌تر کرده‌اند.
۱۲. بازآفرینی بافت فرسوده؛ راهی برای مهار رشد کالبدی
یکی دیگر از رویکردهای مهم در مدیریت شهری، بازآفرینی بافت‌های فرسوده است. تهران دارای محله‌های قدیمی بی‌شماری است که به‌دلیل رهاشدگی و فرسودگی زیرساخت‌ها، کارکردهای شهری خود را از دست داده‌اند. اگر این محله‌ها دوباره احیا و نوسازی شوند، ظرفیت سکونتی و خدماتی شهر از درون افزایش می‌یابد و نیازی به گسترش بیرونی و تصرف اراضی بکر یا باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی نخواهد بود.
دولت در سال‌های اخیر تسهیلات و وام‌هایی برای نوسازی این بافت‌ها ارائه کرده است. بااین‌حال، موانعی چون پیچیدگی مالکیت، اختلاف ساکنان بر سر طرح‌های تجمیع و کمبود سرمایه‌گذار وجود دارد که روند بازآفرینی را کند می‌کند. به همین دلیل، علی‌رغم شعارهای متعدد، بافت فرسوده همچنان بزرگ باقی مانده و نتوانسته به‌اندازۀ کافی از پیشروی شهر به بیرون جلوگیری کند.
۱۳. مساحت تهران و نقش آن در روابط اقتصادی و سیاسی
اینکه تهران بزرگ‌ترین شهر ایران است و مرکزیت سیاسی دارد، موجب تمرکز بنگاه‌های تجاری و شرکت‌های بین‌المللی در محدودهٔ آن شده است. سرمایه‌گذاری هنگفت در بخش‌هایی مانند ساخت‌وساز، خدمات و صنعت سبب شده تا بخش مهمی از تولید ناخالص داخلی کشور از ناحیۀ تهران تأمین شود. حتی بسیاری از شرکت‌های داخلی که دفتر مرکزی‌شان در شهرهای دیگر است، در تهران شعبه‌های اصلی دارند تا دسترسی سریع‌تری به نهادهای دولتی و اداری داشته باشند.
از منظر سیاسی نیز تهران میزبان اکثر نهادهای مهم حکومتی است. همین تمرکز ساختار اداری–سیاسی و امکانات بهداشتی و آموزشی فوق‌العاده، به جذابیت پایتخت برای زندگی و کار می‌افزاید و مهاجرت بیشتر را رقم می‌زند. درنتیجه، روند افزایش مساحت تا زمانی که الگوی تمرکززدایی به معنای واقعی در کشور اجرا نشود، احتمالاً ادامه خواهد داشت.
۱۴. تنوع فرهنگی در محدودهٔ گستردۀ شهری
مساحت بالای تهران فقط به معنای طول و عرض گسترده نیست؛ بلکه نشان‌دهندۀ تنوع بافت‌های جمعیتی و فرهنگی نیز هست. از آنجا که مردم از اقوام و استان‌های گوناگون به تهران مهاجرت کرده‌اند، در هر یک از مناطق شهر می‌توان جلوه‌های متفاوتی از سبک زندگی، زبان و آداب‌ورسوم را مشاهده کرد.
- مناطق شمالی: عمدتاً قشرهای مرفه و طبقات اقتصادی بالاتر را در بر می‌گیرند.
- مناطق مرکزی: محله‌های قدیمی با جمعیت مختلط و بافت تاریخی که محل تلاقی فرهنگ‌هاست.
- مناطق شرقی: پذیرای مهاجران بسیاری از استان‌های شمالی و شمال شرق کشور؛ همین تنوع منجر به شکل‌گیری کسب‌وکارهای متنوعی شده است.
- مناطق غربی: سرعت ساخت‌وساز بالا و بافت متنوع اقتصادی–اجتماعی دارند؛ از شهرک‌های مدرن تا محله‌های قدیمی‌تر.
- مناطق جنوبی: غالباً طبقات کارگر و متوسط رو به پایین ساکنند؛ بسیاری از صنایع و کارگاه‌های خدماتی نیز در این محدوده شکل گرفته‌اند.
این تنوع فرهنگی، تهران را به شهری رنگارنگ و چندفرهنگی تبدیل کرده است؛ اما مدیریت یکدست شهری را نیز پیچیده‌تر می‌سازد. در چنین وسعت عظیمی، ممکن است نیازها و انتظارات مردم هر منطقه از شهرداری و دولت متفاوت باشد.
۱۵. آیندهٔ مساحت تهران: رشد پایدار یا حرکت به‌سمت انفجار شهری؟
سؤالی که پیش می‌آید این است که «آیا تهران همچنان به گسترش خود ادامه خواهد داد؟» پاسخ این پرسش به عوامل مختلفی بستگی دارد. ازیک‌سو، اگر روند مهاجرت به پایتخت ادامه داشته باشد و سیاست‌های تمرکززدایی به نتیجه نرسد، احتمال دارد شهر به‌لحاظ کالبدی به حومه‌ها و مناطق دیگری نیز رسماً متصل شود و مساحت قانونی‌اش افزایش یابد. از سوی دیگر، مشکلاتی مانند کمبود آب و هوای ناسالم ممکن است منجر به دلسردی مردم از زندگی در تهران یا اتخاذ محدودیت‌های شدیدتر بر ساخت‌وسازهای جدید شود.
شهرسازان آینده‌نگر معمولاً به «شهر متراکم» به‌جای «شهر گسترده» تمایل دارند. شهری که در آن فضاهای عمومی و واحدهای مسکونی در هم تنیده‌تر هستند و زیرساخت‌هایی چون مترو، تراموا یا اتوبوس‌های برقی بخش عمدۀ بار حمل‌ونقل را بر دوش می‌کشند. اگر چنین الگویی در تهران به‌کار گرفته شود، می‌توان هم‌زمان با پاسخ به نیازهای جمعیتی، از پیشروی شهر در زمین‌های پیرامونی کاست و از تخریب محیط‌زیست جلوگیری کرد.
بااین‌حال، تغییر کامل الگوی توسعهٔ شهری، نیازمند ارادهٔ سیاسی قوی، سرمایه‌گذاری کلان در حمل‌ونقل عمومی و اصلاح قوانین ساخت‌وساز است. بدون این تمهیدات، انبوهی از پروژه‌های پراکنده در اطراف شهر شکل می‌گیرد که به‌جای حل مسئله، به آن دامن می‌زند و مساحت تهران را به‌صورت ناموزون افزایش می‌دهد.
۱۶. نتیجه‌گیری
مساحت تهران، بنا بر داده‌های رسمی، حدود ۷۳۰ کیلومتر مربع است؛ اما این فقط رقم خامی نیست که در کتاب‌های جغرافیا بگنجد. در پسِ این عدد، تاریخچه‌ای طولانی از شکل‌گیری و گسترش شهر، موج‌های عظیم مهاجرت، تمرکز امکانات و زیرساخت‌ها، چالش‌های محیط‌زیستی و فرهنگی و نیز کشمکش‌هایی بر سر مدیریت بهینه نهفته است.
تهران از یک شهر کوچک در دوران قاجار به کلان‌شهری جهانی تبدیل شده که از شمال به دامنه‌های البرز، از جنوب تا حوالی ری و از شرق و غرب تا حومه‌هایی چون پردیس و کرج گسترده است. این وسعت چشمگیر هم فرصت‌هایی چون جذب سرمایه‌گذار، تنوع فرهنگی و پویایی اقتصادی را فراهم می‌آورد، و هم معضلاتی ازجمله آلودگی هوا، ترافیک سنگین، فرونشست زمین و مدیریت دشوار مناطق پراکنده.
در این میان، آنچه آیندهٔ تهران را رقم می‌زند، نوع مواجهۀ سیاست‌گذاران و شهروندان با مسئلۀ «گسترش و مدیریت وسعت» است. اگر تمرکز بر توسعۀ پایدار، حفظ فضاهای سبز، بازآفرینی بافت فرسوده و تقویت حمل‌ونقل عمومی باشد، شاید پهناوری تهران از یک تهدید بالقوه به فرصتی برای تحرک اقتصادی و بالندگی فرهنگی بدل شود. در غیر این صورت، ادامهٔ روند پراکنده‌رویی و ساخت‌وساز بی‌ضابطه ممکن است به انفجار مشکلات شهری بینجامد.
بنابراین، سخن آخر اینکه «مساحت تهران» صرفاً یک عدد نیست؛ بلکه شاخصی چندبعدی است که با تاریخ، فرهنگ، اقتصاد و محیط‌زیست گره خورده. درک عمیق آن ما را به سوی چشم‌انداز واقعی‌تری از وضعیت و آیندهٔ این ابرشهر هدایت می‌کند؛ شهری که همچنان به‌دلیل جایگاه ویژه‌اش در ایران، تحت تأثیر تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور قرار دارد و می‌تواند نقطۀ ثقل تحولات مثبت یا منفی باشد.
