محلهٔ خواجه‌نظام که در محدودهٔ شرقی و مرکزی تهران واقع شده، یکی از محله‌های قدیمی شهر محسوب می‌شود که در طی دهه‌های گذشته، تغییرات زیادی را در بافت کالبدی، اجتماعی و اقتصادی تجربه کرده است. این محله هرچند گاه در مقایسه با محله‌های مرکزی و معروف پایتخت، کمتر در کانون توجه عمومی یا رسانه‌ها بوده، اما به‌دلیل موقعیت استراتژیک و هم‌جواری با محورهای مهم عبوری (همچون خیابان دماوند، شهید مدنی و صیادشیرازی) نقشی انکارناپذیر در پویایی زندگی شهری شرق تهران ایفا می‌کند. در ادامه، تلاشی خواهد شد تا جنبه‌های گوناگون محلهٔ خواجه‌نظام، از شکل‌گیری تاریخی و قرارگیری جغرافیایی گرفته تا ابعاد اجتماعی و چالش‌های زیرساختی، به‌گونه‌ای جامع واکاوی شود.
۱. جایگاه و مرزبندی جغرافیایی
موقعیت کلی در ساختار شهری
محلهٔ خواجه‌نظام عمدتاً در منطقهٔ ۷شهرداری تهران قرار دارد. این محله در همسایگی محله‌هایی چون گرگان، خواجه نصیر، پلیس و شریعتی واقع است. خیابان‌های مهمی همچون دماوند (در جنوب)، شهید مدنی (در شرق) و بزرگراه صیادشیرازی (در شرق)، بزرگراه امام علی در نزدیکی آن و در شمال نزدیک به بزرگراه شهید سلیمانی دسترسی‌های کلیدی را برای ساکنان فراهم می‌سازند. تلاقی این محورها سبب شده ترافیک روزانه و دسترسی به ناوگان حمل‌ونقل عمومی (اتوبوس‌های عادی و تندرو، خطوط تاکسیرانی، و نزدیکی به ایستگاه‌های مترو) تسهیل شود.
۱.۲. همسایگی با محله‌های دیگر
بنا به تقسیمات مرسوم، محلهٔ گرگان از شرق، پلیس از شمال جزو بافت‌های مجاور خواجه‌نظام هستند. این مجاورت منجر به شکل‌گیری روابط اجتماعی و اقتصادی مشترک می‌شود.
۱.۳. معابر اصلی درون محله
خیابان خواجه‌نظام، محور طولی یا عرضی اصلی این محدوده تلقی می‌شود که کوچه‌های اصلی و فرعی متعددی از آن منشعب شده‌اند.
۲. پیشینهٔ تاریخی و شکل‌گیری محله
۲.۱. دورهٔ قاجار تا پهلوی اول
در دورهٔ قاجار، منطقهٔ شرقی پایتخت عمدتاً شامل روستاهای حومه و اراضی کشاورزی بود که بیرون از حصار صفوی یا حصار ناصری قرار داشت. نشانه‌هایی وجود دارد که بیان می‌کند اراضی واقع در محدودهٔ کنونی خواجه‌نظام نیز در آن دوران حالت باغ‌ها یا زمین‌های زراعی داشته‌اند. به‌مرور و با رشد جمعیت شهر در اواخر قاجار و اوایل پهلوی اول، خیابان‌هایی با نام‌های مختلف شکل گرفت و افرادی به شکل پراکنده سکونت یافتند.
۲.۲. پهلوی دوم و رسمیت‌یافتن محله
با دوران پهلوی دوم و گسترش تهران به سمت شرق، احداث خیابان دماوند (شاهرضا شرقی قدیم) به‌عنوان شاه‌راهی برای ورود به شهر از محور شرقی، به‌سرعت به شکل‌گیری محله‌های خواجه نظام،و نارمک کمک کرد. در این میان، خواجه‌نظام نیز با مجموعه‌ای از خانه‌های یک‌طبقه یا دوطبقه شکل گرفت و به‌تدریج هویت مستقلی یافت. به نظر می‌رسد نام «خواجه‌نظام» از شخص یا مقام محلی وام گرفته باشد که در منابع محلی قابل ردیابی است، ولی سند تاریخ دقیقی موجود نیست.
۲.۳. پس از انقلاب و تحولات معاصر
پس از انقلاب ۱۳۵۷، رشد مهاجرت به تهران و کمبود زمین در مناطق مرکزی، باعث شد بسیاری از اراضی خالی یا باغ‌های کوچک در محورهای شرقی به محله‌های پرجمعیت تبدیل شود. در محلهٔ خواجه‌نظام نیز روند نوسازی در دهه‌های ۱۳۶۰ و ۱۳۷۰ شکل گرفت و خانه‌های قدیمی به آپارتمان‌های ۳ یا ۴ طبقه بدل شدند. در دههٔ ۱۳۸۰ به بعد، ساخت‌وسازهای جدیدتر، برج‌ها یا مجتمع‌های مسکونی چندین‌طبقه، چهرهٔ محله را مجدداً دگرگون کرد.
۳. بافت محله‌ای و ویژگی‌های کالبدی
نوع معماری و الگوی کوچه‌ها
معماری قدیمی و تلفیق آن با معماری جدید ساختمان ها چهره ای پویا و در حال رشد به این محله داده است
۴. ویژگی‌های اجتماعی و فرهنگی
تنوع جمعیتی
محلهٔ خواجه‌نظام به‌خاطر قیمت نسبتاً مناسب‌تر مسکن در مقایسه با مناطق شمالی‌تر یا مرکزی تهران، مقصد اقشار مختلف متوسط بوده است. در عین حال، آپارتمان‌های نوساز و خوش‌ساخت می‌توانند خانواده‌های متوسط روبه‌بالا را نیز جذب کنند. قومیت‌های گوناگون (آذری‌زبانان، شمالی‌ها، خراسانی‌ها و …) در این محله ساکن‌اند و تنوع فرهنگی به چشم می‌خورد.
سبک زندگی و رویدادهای محلی
برخی کوچه‌های فرعی هنوز هم حال‌وهوای سنتی را حفظ کرده‌اند. مراسم آیینی چون محرم و صفر، نذری‌پزان در معابر، جشن‌های عروسی خانگی و مراسم مذهبی در مساجد محله پررنگ است. سبک زندگی روزمره ساکنان اغلب مبتنی بر خرید روزانه از فروشگاه‌های کوچک محلی، ارتباط با همسایه‌ها و استفادهٔ محدود از فضاهای عمومی در کوچه‌هاست. جوانان برای تفریح ممکن است به مراکز تجاری خیابان دماوند یا مناطق مجاور مراجعه کنند.
۵. زیرساخت‌ها و حمل‌ونقل عمومی
دسترسی به مترو و اتوبوس
محلهٔ خواجه‌نظام،دارای ایستگاه مترو سرباز است همچنین در پیمودن 5 الی ده دقیقه می توانید به مترو مدنی بروید و همچنین با پیمودن 10 الی 15 دقیقه می توان به مترو امام حسین رسید . خطوط اتوبوس تندرو (BRT) در خیابان دماوند بخشی از نیاز حمل‌ونقل ساکنان را پاسخ می‌دهد، هرچند ازدحام در ساعات پیک بالا است. برخی ون‌های محلی نیز در میدان‌ها یا تقاطع‌های کلیدی، مسافران را به سمت خیابان مدنی یا حتی مناطق مرکزی می‌برند.
۶. امکانات رفاهی و تجاری
۶.1. بازارچه‌ها و فروشگاه‌های محلی
محلهٔ خواجه‌نظام دارای چندین مرکز خرید بزرگ یا است، و همچنین چندین فروشگاه زنجیره‌ای کوچک (در سبک سوپرمارکت‌های زنجیره‌ای) و بازارچه‌های میوه‌وتره‌بار در محدوده‌های نزدیک مانند خیابان دماوند یا شهید مدنی فعالیت می‌کنند. شهروندان برای مایحتاج روزانه، از خواروبارفروشی‌های کوچک و سنتی داخل محله کمک می‌گیرند.
۶.2. مراکز بهداشتی و درمانی
درون محله چند درمانگاه شبانه‌روزی کوچک و مطب پزشکان عمومی و دندانپزشکی‌ها وجود دارند. برای دسترسی به بیمارستان‌های تخصصی، اهالی معمولاً به مناطق مجاور (مثلاً بیمارستان امام حسین در خیابان شهید مدنی) یا بیمارستان‌های در محورهای مرکزی‌تر مراجعه می‌کنند. این رفت‌وآمد گاه زمان زیادی در ترافیک می‌گیرد و برخی بیماران ترجیح می‌دهند شبانه از درمانگاه‌های خصوصی محله‌ای استفاده کنند.
۶.3. مدارس و مراکز آموزشی
چند مدرسه ابتدایی و متوسطه دولتی در محله یا حوالی آن قرار دارد. دانش‌آموزان دورهٔ پیش‌دبستانی یا دبستان اغلب پیاده به مدارس محله می‌روند. مراکز آموزشی آزاد (آموزشگاه زبان یا مهارت‌های فنی) نیز در خیابان‌های اصلی یا نزدیکی میادین مهم قرار گرفته‌اند.
۷. فضای سبز و مراکز فرهنگی
بوستان‌ها و پارک‌های محله‌ای
محلهٔ خواجه‌نظام دارای دو عدد بوستان است که یکی در پایین خیابان اجاره دار(بوستان ارتش روبروی کوچه بیستم و هجدهم) و یکی در بالای خیابان اجاره دار قرار دارد
