متروی تهران، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی در پایتخت، در دهه‌های اخیر توسعه و گسترش چشمگیری داشته است. احداث خطوط جدید و تکمیل ایستگاه‌های باقیمانده از پروژه‌های قبلی، همواره در دستور کار شهرداری و شرکت بهره‌برداری متروی تهران بوده است. در این میان، خط ۶ مترو یکی از مسیرهای نسبتاً تازه و بزرگ به‌شمار می‌آید که با هدف تکمیل شبکهٔ حمل‌ونقل ریلی، کاهش ترافیک معابر سطحی و بهبود کیفیت سفرهای درون‌شهری طراحی و اجرا شده است. این خط نه‌تنها مسافت قابل‌توجهی را در پایتخت طی می‌کند، بلکه برخی از مناطق شرقی، جنوبی و مرکزی را تحت پوشش قرار می‌دهد. در ادامه، با نگاهی جامع، به معرفی خط ۶، مسیر عبور، ایستگاه‌ها، اهمیت راهبردی، و چالش‌های عملیاتی آن می‌پردازیم.
۱. پیشینهٔ شکل‌گیری خط ۶
۱.۱. نقش راهبردی در تکمیل شبکه
شبکهٔ متروی تهران متشکل از چندین خط اصلی و فرعی است که هر یک برای پوشش مناطق پرجمعیت یا کاهش فشار بر شریان‌های اصلی جاده‌ای طراحی شده‌اند. با رشد پایتخت در محورهای شرقی–غربی و شمالی–جنوبی، نیاز به خطی احساس می‌شد که بتواند بخش قابل‌توجهی از مناطق جنوبی و مرکزی را به یکدیگر وصل کند و دسترسی شهروندان به نقاط کلیدی شهر را تسهیل نماید. خط ۶ در سال‌های نخستین دههٔ ۱۳۹۰، در قالب طرح جامع توسعهٔ حمل‌ونقل ریلی تهران و حومه، با هدف تکمیل حلقه‌های اتصال شرقی–غربی و به‌طور مشخص پوشش بافت‌های پرجمعیت جنوب شهر در دستور کار قرار گرفت.
۱.۲. آغاز عملیات اجرایی
عملیات اجرایی خط ۶ مترو تهران از اواسط دههٔ ۱۳۹۰ با احداث تونل‌ها و ساخت سازه‌های ایستگاهی شروع شد. حفاری تونل‌های عمیق، احداث هواکش‌های میان‌راهی، تکمیل بخش‌های مکانیکی و الکترونیکی (سیستم سیگنالینگ، تهویه، کنترل ترافیک قطار و …) فرایندی زمان‌بر بود که نیازمند بودجه‌های کلان و مدیریت دقیق پروژه بود. با وجود مشکلاتی چون کمبود اعتبارات، تحریم‌های بین‌المللی و محدودیت‌های شهری، در نهایت بخش‌هایی از این خط در اواخر دههٔ ۱۳۹۰ آمادهٔ بهره‌برداری اولیه شد.
۲. مسیر عبور و ایستگاه‌ها
۲.۱. چشم‌انداز کلی
خط ۶ متروی تهران یک محور شمالی–جنوبی دارد که در بخش‌هایی از مرکز شهر نیز امتداد می‌یابد. طبق نقشه‌های رسمی شرکت بهره‌برداری مترو، ایستگاه‌های این خط هم مناطق جنوبی‌تر را پوشش می‌دهند و هم به مناطق شرقی یا مرکزی راه دارند. هدف از این طراحی، تسهیل تردد شهروندانی است که در گذشته مجبور بودند برای رسیدن به مقصد، از خطوط متعدد یا اتوبوس‌های تندرو استفاده کنند.
۲.۲. ایستگاه‌ها
اگرچه در حال حاضر هنوز بخش‌هایی از خط ۶ تکمیل نشده یا به‌صورت محدود در حال بهره‌برداری است، اما چشم‌انداز کامل آن شامل حدود ۳۰ ایستگاه خواهد بود. مهم‌ترین ایستگاه‌هایی که تاکنون (تا زمان نگارش این متن) تکمیل و فعال شده‌اند عبارت‌اند از:
- ایستگاه دولت‌آباد: در جنوب شرقی تهران، محدودهٔ جادهٔ دولت‌آباد، محله‌هایی چون افسریه و اطرافش را پوشش می‌دهد.
- ایستگاه بعثت: در نزدیکی بزرگراه بعثت و مناطق جنوبی، امکان جابه‌جایی به خطوط اتوبوسرانی سطح شهر را فراهم می‌کند.
- ایستگاه میدان شهدا: یک تقاطع مهم با خط ۴ مترو؛ از این ایستگاه می‌توان به‌راحتی به جهت غرب و شرق در خط ۴ تردد کرد.
- ایستگاه میدان امام حسین (ع): یکی دیگر از نقاط کلیدی در مرکز شهر که برای اتصال به خطوط اتوبوس و دسترسی به مراکز اداری و تجاری نزدیک میدان امام حسین (ع) کاربرد دارد.
- ایستگاه شهید رضایی: (در صورت تکمیل) محدوده‌های بیشتری از مرکز و جنوب شرقی تهران را به شبکهٔ ریلی وصل خواهد کرد.
با تکمیل نهایی خط، ایستگاه‌های متعددی در مناطق مختلف، نظیر ایستگاه دانشگاه تربیت مدرس یا ایستگاه میدان هفتم تیر نیز پیش‌بینی شده است تا شبکهٔ مترو را بیش از پیش یکپارچه کند.
۳. اهمیت و مزایای خط ۶ برای پایتخت
۳.۱. کاهش ترافیک و آلودگی هوا
یکی از معضلات جدی کلان‌شهر تهران، ترافیک سنگین در محورهای جنوبی و مرکزی است که روزانه زمان و هزینهٔ زیادی از شهروندان تلف می‌کند. فعال‌شدن ایستگاه‌های خط ۶ در نقاط پرازدحام، باعث می‌شود بسیاری از افراد بتوانند اتومبیل شخصی را کنار بگذارند و با سرعت و راحتی بیشتری تردد کنند. در نتیجه، آلودگی هوا (ناشی از خودروهای سواری و وسایل نقلیه شخصی) نیز کاهش یافته و کیفیت زیست شهری بهبود می‌یابد.
۳.۲. تسهیل دسترسی مناطق جنوبی و شرقی
در گذشته، برخی محله‌های جنوب شرقی تهران در مقایسه با شمال و غرب، دسترسی ضعیف‌تری به خطوط مترو داشتند. افتتاح ایستگاه‌هایی چون دولت‌آباد، کیانشهر، بعثت، و جوادیه (در برنامه‌های آتی) می‌تواند فرصت‌های جدیدی در زمینهٔ کار، تحصیل، گردشگری و بهره‌مندی از امکانات فرهنگی-ورزشی برای ساکنان این محله‌ها ایجاد کند. به‌علاوه، اتصال سریع به خطوط دیگر (نظیر خط ۳، خط ۴ و …) امکان جابه‌جایی میان‌شبکه‌ای را در زمان کوتاه فراهم می‌سازد.
۳.۳. توزیع متعادل‌تر سفرهای درون‌شهری
پیش از راه‌اندازی بخش‌هایی از خط ۶، حجم سفرهای درون‌شهری بیشتر به خطوط مرکزی (مانند خط ۱ و خط ۲) یا محورهای بزرگراهی متکی بود. اکنون با گشایش بعضی ایستگاه‌های خط ۶، بخشی از بار ترافیکی سطحی در مناطق شرقی و جنوبی به زیرزمین منتقل شده و به توزیع متعادل‌تر سفرهای روزانه کمک می‌کند. این مسئله به‌ویژه برای روزهای کاری که ازدحام در ساعات اوج به بیشترین حد می‌رسد، حائز اهمیت است.
۴. چالش‌ها و مشکلات اجرایی
۴.۱. تأمین مالی
یکی از اصلی‌ترین معضلات در احداث و تکمیل خط ۶، کمبود منابع مالی بوده است. ساخت خطوط مترو مستلزم هزینه‌های قابل‌توجهی در زمینهٔ حفاری تونل، خرید دستگاه‌های TBM، احداث ایستگاه‌های عمیق، تأمین ناوگان قطارها، سیستم‌های برق و تهویه است. نوسانات اقتصادی، مشکلات ناشی از تحریم‌ها، و تغییرات مدیریتی در شهرداری ممکن است روند تأمین بودجه را با اختلال همراه کند و منجر به تأخیر در بهره‌برداری کامل خط شود.
۴.۲. پیچیدگی تونل‌های عمیق و تقاطع‌ها
برخلاف برخی خطوط مترو که در لایه‌های کم‌عمق خاک احداث شده‌اند، بخشی از تونل‌های خط ۶ در عمق زیاد زمین و با لایه‌های سنگی یا خاکی پیچیده حفر شده است. عبور از زیر بزرگراه‌ها، روددره‌های قنات‌دار، یا مناطق پرتراکم شهری مستلزم مطالعات ژئوتکنیک و مهندسی عمیق و مدیریت ریسک بالا بوده است. کوچک‌ترین اشتباه در این زمینه می‌توانست به فرونشست زمین یا خسارات عمرانی گسترده منجر شود.
۴.۳. هم‌پوشانی با سایر خطوط
طراحی خطوط مترو در تهران به‌گونه‌ای است که در نقاطی با یکدیگر تقاطع دارند تا امکان تعویض خط برای مسافران فراهم شود. خط ۶ نیز در برخی ایستگاه‌ها (مانند میدان شهدا یا میدان امام حسین) با خطوط دیگر تلاقی دارد. همگام‌سازی سیستم‌های سیگنالینگ و برنامه‌ریزی دقیق زمانبندی قطارها در ایستگاه‌های مشترک، نیازمند هماهنگی فنی و عملیاتی بالاست و هر نوع ناهماهنگی می‌تواند به تأخیر یا ازدحام مسافران منجر شود.
۵. وضعیت کنونی بهره‌برداری
۵.۱. ایستگاه‌های فعال و محدودهٔ تحت پوشش
بخشی از خط ۶ که شامل ایستگاه‌هایی چون دولت‌آباد، بعثت، میدان شهدا و میدان امام حسین است، در حال حاضر (تا زمان نگارش) فعال بوده و روزانه مسافران زیادی را جابه‌جا می‌کند. به‌تدریج، با تکمیل فازهای بعدی و افتتاح ایستگاه‌های جدید، میزان پوشش این خط گسترش خواهد یافت.
۵.۲. زمانبندی حرکت قطارها
به‌دلیل عدم تکمیل کل خط ۶ و کمبود ناوگان قطار، فاصلهٔ حرکت (Headway) قطارها در این مسیر احتمالاً بیشتر از خطوط قدیمی مانند خط ۱ یا خط ۲ است. مسئولان مترو وعده داده‌اند که با ورود قطارهای جدید و راه‌اندازی سیستم‌های اتوماتیک پیشرفته، زمانبندی قطارها به حد استاندارد کاهش یابد و انتظار مسافران در ایستگاه‌ها کمتر شود.
۵.۳. استقبال شهروندان
با وجود همهٔ چالش‌ها، بسیاری از شهروندان مناطق جنوبی و شرقی از آغاز به کار ایستگاه‌های خط ۶ ابراز رضایت کرده‌اند. کوتاه‌شدن زمان سفر به مرکز و سایر نقاط شهر، هزینهٔ کمتر نسبت به تاکسی یا خودرو شخصی، و راحتی سفر زیرزمینی در مقایسه با ترافیک سطح شهر، از جمله دلایل اقبال عمومی به این خط محسوب می‌شود.
۶. افق آینده و برنامه‌های توسعه‌ای
۶.۱. تکمیل فازهای میانی و شمالی
طبق برنامهٔ شرکت راه‌آهن شهری تهران و حومه، قرار است ایستگاه‌های باقیمانده در بخش‌های میانی و شمالی خط ۶ هرچه سریع‌تر تکمیل شوند؛ از جمله ایستگاه‌هایی که نقاط پرجمعیت را پوشش می‌دهند یا امکان تعویض خط با خطوط ۳، ۷ و غیره را فراهم می‌کنند. این امر می‌تواند ظرفیت جابه‌جایی خط ۶ را تا چند صد هزار مسافر در روز افزایش دهد.
۶.۲. توسعهٔ پایانه‌ها و تعمیرگاه‌ها
با گسترش تعداد قطارهای فعال در خط ۶، نیازمند احداث و تجهیز پایانه‌های جدید برای تعمیرات و نگه‌داری ناوگان هستیم. احداث پایانه‌هایی در بخش‌های جنوبی (مثلاً حوالی دولت‌آباد) و شمالی یا شرقی این خط، موجب سهولت سرویس دوره‌ای قطارها و ارتقای ایمنی سفرها خواهد شد.
۶.۳. بهبود رفاه مسافران
از دیگر طرح‌های توسعه‌ای می‌توان به نصب پله‌برقی‌ها و آسانسورهای بیشتر در ایستگاه‌های عمیق، ایجاد فضای تجاری و خدماتی در طبقات بالایی ایستگاه‌ها، بهبود تهویه و روشنایی تونل‌ها، و فرهنگ‌سازی برای استفادهٔ صحیح مسافران از امکانات اشاره کرد. با ارتقای رفاه مسافران، خط ۶ می‌تواند در جذب و حفظ کاربران جدید حمل‌ونقل عمومی سهم چشمگیری داشته باشد.
جمع‌بندی
خط ۶ متروی تهران گام مهمی در تکمیل شبکهٔ ریلی پایتخت و کاهش بار ترافیکی مناطق جنوبی-مرکزی به‌شمار می‌آید. هرچند مسیر احداث و راه‌اندازی این خط با مشکلات گوناگونی – نظیر کمبود بودجه، دشواری‌های حفاری عمیق و همگام‌سازی با خطوط دیگر – روبه‌رو بوده، اما روند تدریجی بهره‌برداری از ایستگاه‌های تازه نشان می‌دهد که این خط در آیندهٔ نزدیک قادر خواهد بود روزانه صدها هزار سفر درون‌شهری را پشتیبانی کند. از زاویهٔ دید شهروندان ساکن در بخش‌های شرقی و جنوبی تهران، خط ۶ جهشی رو به جلو است؛ چراکه فرصت اتصال سریع‌تر به مرکز شهر، ادارات، مراکز آموزشی و محورهای پرترددی همچون میدان شهدا و امام حسین (ع) را مهیا می‌سازد.
چنانچه فازهای باقیمانده طبق زمانبندی تکمیل شوند و ناوگان کافی برای پوشش فاصلهٔ حرکت قطارها به سطح استاندارد تأمین گردد، انتظار می‌رود خط ۶ در کنار خطوط اصلی دیگر (خط ۱، ۲، ۳، ۴ و ۷) به ستون فقرات جدید حمل‌ونقل زیرزمینی تهران تبدیل شود. در این صورت، شاهد تحولی مثبت در الگوی سفرهای درون‌شهری، صرفه‌جویی در هزینه‌ها و زمان شهروندان، و کاهش آلاینده‌های محیطی خواهیم بود؛ تحولاتی که تهران برای حرکت به‌سوی یک کلان‌شهر پایدار، بیش از هر زمان دیگر به آن‌ها نیاز دارد.
