تهران، به‌عنوان پایتختی پرتردد و پرجمعیت، نیازمند پایانه‌هایی فراوان و منسجم برای جابه‌جایی مسافران بین‌شهری است. ترمینال شرق یکی از همین پایانه‌های مهم محسوب می‌شود که در منطقهٔ شرقی شهر واقع شده و روزانه میزبان هزاران مسافر به مقاصد استان‌های شمالی، شمال شرق و حتی بخش‌هایی از شرق کشور است. در این نوشتار، ضمن معرفی تاریخچه و ساختار ترمینال شرق، به مسیرهای تحت پوشش، امکانات رفاهی، چالش‌های مدیریتی و نحوهٔ دسترسی به این پایانه مهم می‌پردازیم.
۱. جایگاه و پیشینهٔ ترمینال شرق
۱.۱. جایگاه جغرافیایی
ترمینال شرق، که گاهی با نام «پایانهٔ تهرانپارس» نیز شناخته می‌شود، در محدودهٔ سه‌راه تهرانپارس (نزدیک بزرگراه شهید زین‌الدین و بزرگراه شهید باقری) قرار گرفته است. این موقعیت مکانی، به‌ویژه برای ساکنان مناطق شرقی، شمال‌شرقی و بخش‌هایی از شمال تهران دسترسی مناسبی را مهیا می‌کند؛ چراکه با بزرگراه‌ها و معابر پرتردد تهران پیوند دارد.
۱.۲. شکل‌گیری و توسعه
ضرورت وجود یک پایانهٔ فعال در شرق تهران، از دهه‌های گذشته احساس می‌شد تا بار ترافیکی و سفرهای برون‌شهری صرفاً بر عهدهٔ ترمینال‌های غرب، جنوب و بیهقی نباشد. ترمینال شرق در ابتدا به شکل محدود و با تعداد کمی سکو و سالن انتظار راه‌اندازی شد. اما با افزایش تقاضای سفر به استان‌های شمالی (مازندران، گیلان، گلستان) و مناطق شمال شرق (خراسان شمالی، رضوی و جنوبی)، این پایانه به‌تدریج گسترده‌تر شد و زیرساخت‌های بیشتری پیدا کرد.
۲. ساختار و بخش‌های اصلی
۲.۱. سالن‌های انتظار
مسافران می‌توانند پیش از حرکت اتوبوس، در سالن‌های سرپوشیدهٔ ترمینال منتظر بمانند. این سالن‌ها به صندلی‌های متعدد، تابلوهای اطلاع‌رسانی و سیستم تهویهٔ مطبوع مجهز شده‌اند. در ایام پرتردد، ازدحام مسافران در این سالن‌ها بالا می‌رود، اما در روزهای عادی، فضای کافی برای نشستن یا استراحت فراهم است.
۲.۲. باجه‌های فروش بلیت
در ترمینال شرق، چندین شرکت اتوبوس‌رانی فعال هستند که بلیت مسیرهای شمالی و شمال‌شرقی (مانند ساری، بابل، گرگان، مشهد و …) را عرضه می‌کنند. امکان خرید حضوری در باجه‌های شرکت‌ها یا استفاده از سامانه‌های آنلاین برای رزرو بلیت وجود دارد. در روزهای شلوغ، بهتر است مسافران از قبل بلیت خود را تهیه کنند تا با کمبود ظرفیت مواجه نشوند.
۲.۳. سکوی سوار و پیاده‌شدن
محدودهٔ مخصوص حرکت و توقف اتوبوس‌ها در بخش انتهایی ترمینال واقع شده است. اتوبوس‌ها مطابق جدول زمان‌بندی، وارد سکو می‌شوند و پس از سوارکردن مسافران، ترمینال را ترک می‌کنند. در برخی مسیرهای پرتردد، اتوبوس‌ها با فاصلهٔ زمانی کوتاهی آمادهٔ حرکت‌اند، اما در مسیرهای کم‌طرفدار، فاصلهٔ زمانی بین سرویس‌ها طولانی‌تر است.
۲.۴. خدمات رفاهی
برای تأمین نیازهای اولیهٔ مسافران، بخش‌های رفاهی مانند بوفه‌های مواد غذایی، فروشگاه‌های تنقلات، سرویس‌های بهداشتی، نمازخانه و حتی کیوسک‌های روزنامه‌فروشی در ترمینال دایر است. برخی شرکت‌های اتوبوس‌رانی نیز اتاق‌های استراحت برای رانندگان و پرسنل خود دارند.
۳. مسیرهای تحت پوشش و اهمیت ترمینال
۳.۱. سفر به استان‌های شمالی و سواحل خزر
یکی از بارزترین نقش‌های ترمینال شرق، پشتیبانی از سفرهای بین‌شهری به استان‌های مازندران و گلستان است. اتوبوس‌های متعدد به مقاصدی چون آمل، بابل، ساری، قائم‌شهر، گرگان، گنبد کاووس و … حرکت می‌کنند. در ایام تعطیل یا فصل تابستان، که حجم سفر به سواحل دریای خزر اوج می‌گیرد، تعداد اتوبوس‌ها افزایش یافته و ازدحام مسافران در سالن انتظار مشهود می‌شود.
۳.۲. دسترسی به مناطق شمال‌شرقی کشور
بخشی از اتوبوس‌های ترمینال شرق نیز به استان خراسان رضوی و شمالی عازم می‌شوند. سفر به شهرهایی مانند مشهد، بجنورد، شیروان و اسفراین از طریق این پایانه ممکن است. این نقش برای زائران حرم امام رضا (ع) که ساکن شرق تهران‌اند، بسیار مهم است؛ چراکه مسیر رفت‌وآمدشان ساده‌تر می‌شود و نیاز به طی مسافت تا ترمینال جنوب یا غرب ندارند.
۳.۳. کاهش بار ترمینال بیهقی و جنوب
استقرار پایانه شرق در نزدیکی محله‌های پرتراکم شرق تهران، بخشی از فشار ترافیکی و تجمع مسافران در ترمینال بیهقی (آرژانتین) و ترمینال جنوب را کاهش می‌دهد. این توزیع مکانی پایانه‌ها باعث شده شهروندان بتوانند براساس محل سکونت یا مقصد سفر، به ترمینال مناسب خود مراجعه کنند.
۴. دسترسی به ترمینال؛ حمل‌ونقل عمومی و خودروی شخصی
۴.۱. بزرگراه‌ها و خیابان‌های اصلی
ترمینال شرق در جوار بزرگراه شهید زین‌الدین و نزدیک بزرگراه شهید باقری قرار دارد. این موقعیت، مسیر را برای رانندگانی که از شمال شرق یا مرکز تهران قصد مراجعه دارند، آسان می‌کند. همچنین اتومبیل‌های شخصی می‌توانند از طریق بزرگراه امام علی(ع) یا بزرگراه رسالت به نزدیکی میدان‌های مرتبط با ترمینال برسند.
۴.۲. مترو و اتوبوس
در حال حاضر، ایستگاه متروی «فرودگاه امام خمینی» در خط ۱ فاصلهٔ قابل‌توجهی با ترمینال دارد و به‌شکل مستقیم به ترمینال شرق سرویس نمی‌دهد. اما خطوط اتوبوس و تاکسی‌های محلی در محدودهٔ سه‌راه تهرانپارس یا بزرگراه زین‌الدین، رفت‌وآمد مسافران را به پایانه تسهیل می‌کنند. در صورت تکمیل خطوط متروی طرح‌های آتی (برای مثال امتداد خط ۲ یا خط ۸)، انتظار می‌رود دسترسی ریلی به این ترمینال بهبود یابد.
۵. امکانات رفاهی و جانبی
۵.۱. سالن غذاخوری و بوفه
در محدودهٔ ترمینال شرق، چندین بوفه یا رستوران کوچک فعالیت می‌کنند که انواع غذاهای سبک (ساندویچ، نوشیدنی‌های گرم و سرد، خوراکی‌های بسته‌بندی) را عرضه می‌نمایند. برای مسافرانی که فرصت صرف نهار یا شام خارج از ترمینال را نداشته باشند، این اماکن گزینهٔ مناسبی تلقی می‌شوند.
۵.۲. نمازخانه و سرویس‌های بهداشتی
به‌منظور احترام به نیازهای مذهبی و رعایت بهداشت عمومی، نمازخانه‌ای مجزا و سرویس‌های بهداشتی در فضای ترمینال طراحی شده‌اند. توجه به نظافت و ضدعفونی کردن این مکان‌ها به‌ویژه در دوره‌های شیوع بیماری‌های واگیردار، ضروری است.
۵.۳. نگهداری بار و خدمات بسته‌بندی
برخی شرکت‌های مسافربری در ترمینال شرق، خدمات مربوط به ارسال بسته یا بار مسافران را هم ارائه می‌کنند. این خدمات می‌تواند شامل نگهداری موقت از چمدان‌ها تا زمان حرکت اتوبوس، یا بسته‌بندی ویژهٔ بار باشد.
۶. چالش‌ها و مشکلات ترمینال شرق
۶.۱. ازدحام در فصول پرتردد
همانند دیگر ترمینال‌های تهران، در تعطیلات نوروزی یا تابستانی که سیل مسافران به سمت استان‌های شمالی روانه می‌شوند، ترمینال شرق نیز مملو از جمعیت می‌شود. این جمعیت بالا گاه موجب سردرگمی در یافتن سکوی حرکت می‌شود و صف‌های طویلی در باجه‌های بلیت‌فروشی شکل می‌گیرد.
۶.۲. محدودیت فضای پارکینگ
هرچند پارکینگ‌هایی برای اتومبیل شخصی در نظر گرفته شده، اما در روزهای شلوغ، جای پارک محدود است. مسافرانی که قصد رساندن همراهان خود به پایانه را دارند، ممکن است برای مدتی در ترافیک اطراف سه‌راه تهرانپارس گرفتار شوند یا به‌سختی جای پارک پیدا کنند.
۶.۳. نوسان در کیفیت اتوبوس‌ها
باتوجه به تنوع شرکت‌های اتوبوس‌رانی، گاهی کیفیت ناوگان یا خدمات سفر (مانند زمان‌بندی، صندلی‌های راحتی، سیستم تهویه) در برخی خطوط پایین‌تر از سطح انتظار مسافران است. البته روند نوسازی اتوبوس‌ها و ارتقای استانداردها در سال‌های اخیر ادامه داشته است، اما همچنان برخی خط‌ها با ناوگان قدیمی کار می‌کنند.
۷. توصیه‌هایی برای مسافران
- خرید بلیت اینترنتی: در فصول پرتردد یا تعطیلات، بهتر است پیشاپیش بلیت را آنلاین رزرو کنید تا با کمبود صندلی مواجه نشوید.
- حضور زودتر در ترمینال: اگر در زمان اوج سفر به ترمینال می‌روید، حداقل ۳۰ دقیقه پیش از حرکت اتوبوس در سالن انتظار حاضر باشید تا درگیر صف‌های شلوغ نشوید.
- حمل‌ونقل عمومی: در صورت امکان، برای رسیدن به ترمینال از خطوط اتوبوس یا تاکسی‌های رسمی استفاده کنید. این کار از معضل جای پارک و اتلاف وقت در ترافیک می‌کاهد.
- رعایت مسائل بهداشتی: در سالن‌های شلوغ، فاصله‌گذاری مناسب و استفاده از ماسک (به‌خصوص در دوره‌های شیوع بیماری) توصیه می‌شود.
۸. چشم‌انداز آینده و بهبود زیرساخت‌ها
شهرداری تهران و وزارت راه‌وشهرسازی، برای توسعهٔ حمل‌ونقل پایدار بین‌شهری و ارتقای کیفیت پایانه‌های مسافربری، طرح‌هایی در دست بررسی دارند که ممکن است بخشی از آن به نوسازی یا گسترش ترمینال شرق اختصاص یابد. ایجاد سالن‌های انتظار وسیع‌تر، توسعهٔ خدمات رفاهی نظیر فروشگاه‌های بزرگ‌تر، احداث مسیرهای دسترسی آسان‌تر به خطوط مترو یا اتوبوس‌های BRT، همگی می‌توانند از اولویت‌های توسعه‌ای این پایانه باشند. همچنین با اجرای دقیق‌تر قوانین مربوط به استاندارد اتوبوس‌ها و نظارت بر شرکت‌های مسافربری، می‌توان به ارتقای کیفیت خدماتی که از ترمینال شرق ارائه می‌شود، امید داشت.
جمع‌بندی
ترمینال شرق به‌عنوان یکی از مهم‌ترین پایانه‌های مسافربری تهران، نقش کلیدی در تسهیل سفرهای برون‌شهری شهروندان، به‌خصوص به مناطق شمالی و شمال‌شرقی کشور، دارد. این پایانه با قرارگیری در سه‌راه تهرانپارس و نزدیکی به بزرگراه‌های پرتردد، برای ساکنان مناطق شرقی پایتخت و حتی برخی نقاط مرکز شهر دسترسی مناسبی فراهم می‌کند. هرچند شلوغی و ازدحام در ایام پرتردد و محدودیت فضای پارک خودرو از مهم‌ترین چالش‌های آن است، اما امکانات رفاهی و تنوع خطوط اتوبوس‌رانی باعث شده ترمینال شرق همچنان گزینه‌ای محبوب و پرمراجعه برای مسافران باشد.
در نهایت، آیندهٔ ترمینال شرق در گرو توسعهٔ زیرساخت‌های حمل‌ونقل شهری (مانند گسترش خطوط مترو یا BRT)، بهبود کیفیت ناوگان اتوبوس‌رانی، و ارتقای فضای فیزیکی و رفاهی پایانه خواهد بود. در صورت عملیاتی شدن این برنامه‌ها، ترمینال شرق می‌تواند با کاهش تراکم و ارائهٔ خدمات نوین، تجربه‌ای بهتر و امن‌تر از سفرهای بین‌شهری را برای شهروندان رقم بزند.
